Αβάνα. Σαββατόβραδο του Μαϊου 2006. Λίγα βήματα από τη Μαλεκόν, τη μεγάλη παραλιακή λεωφόρο της κουβανέζικης πρωτεύουσας, οι φωνές σκεπάζουν τον παφλασμό των κυμάτων. Μέσα στο συνωστισμό, ένα συμπαγές πλήθος διασκεδάζει στην ταράτσα της Μπιμ-Μπομ, μιας κατά τα άλλα κοινότοπης καφετέριας στο κέντρο της Αβάνας. Εξαίρεση και φαινόμενο: η Μπιμ- Μπομ αποτελεί προς το παρόν το μοναδικό γκέι στέκι στην Αβάνα. «Είναι το μόνο μέρος που μπορούμε να συναντηθούμε για ένα ποτό» εξηγεί ο Ισμαήλ, 28 ετών, που έχει βγει με συνοδεία τριών φίλων του. «Δεν υπάρχουν μπαρ ή κλαμπ για τους γκέι» συνεχίζει. «Η ομοφυλοφιλία στην Κούβα είναι καταδικασμένη στην αφάνεια, αυτή είναι η αλήθεια. Παλιά πηγαίναμε μπροστά από το σινεμά Γιάρα ή σε μια άλλη καφετέρια, αλλά πλέον οι μπάτσοι μας απαγορεύουν την πρόσβαση. Κάποιες βραδιές κλείνουν αυθαίρετα την Μπιμ – Μπομ, οπότε μαζευόμαστε στη Μαλεκόν, λίγο πιο κάτω». Ακριβώς δίπλα του, ζεσταμένη από το αλκοόλ, μια μικρή ομάδα χορεύει σε ρυθμούς χάουζ που δονούν τα ηχεία ενός αυτοκινήτου που έχει παρκάρει μπροστά με τις πόρτες ανοιχτές. Με μια κίνηση των γοφών, δύο νεαροί άνδρες κολλάνε το σώμα τους ο ένας πάνω στον άλλο, αφήνοντας κραυγές και επιφωνήματα. Φαινομενικά, δεν περνάνε άσχημα στην Κούβα, τα πάντα όμως μπορούν να αλλάξουν από τη μια στιγμή στην άλλη… Λίγα μέτρα πιο πέρα ένστολοι αστυνομικοί επαγρυπνούν, έτοιμοι να επέμβουν. Μερικές φορές, χωρίς εξήγηση, επιχειρούν με σφυρίγματα να διαλύσουν το συγκεντρωμένο πλήθος. Οι θαμώνες ποτέ δεν διαμαρτύρονται. Αλλά οι συνεχείς και αναίτιες εξακριβώσεις ταυτότητας κάθε βράδυ έχουν κάνει τον Ισμαήλ να απαυδήσει: «Στο όνομα του άρθρου 1G του ποινικού κώδικα [που αφορά στις απειλές προς τη δημόσια τάξη], οι μπάτσοι μπορούν ανά πάσα στιγμή να σε συλλάβουν και να σε οδηγήσουν στο τμήμα. Ή να σου κόψουν πρόστιμο. Τις προάλλες ήμουν καθισμένος σ’ αυτό το τοιχάκι και ένας αστυνόμος μου είπε να φύγω. Τον ρώτησα γιατί και μου έκοψε πρόστιμο 30 πέσος (1 ευρώ περίπου). Μας παρενοχλούν επί μονίμου βάσεως. Το πρόβλημα είναι ότι, στα μάτια των περισσότερων αστυνομικών, οι γκέι είναι δυνητικοί παραβάτες».
Ζώντας με δέκα ευρώ το μήνα
Η Μπιμ – Μπομ αποτελεί επίσης τόπο συνάντησης για νεαρούς ανέργους και περιστασιακά εκπορνευόμενους. Όμορφο μουτράκι, καλοσχηματισμένο στήθος το οποίο επιδεικνύει περήφανα κάτω από το κολλητό του μπλουζάκι, ο Φρανσίσκο, 23 ετών, περιμένει με την πλάτη σε έναν τοίχο λίγο παραπέρα. Ως ξυλουργός, βγάζει 220 πέσος μηνιάτικο, μόλις 10 ευρώ. Οι συνθήκες οικονομικής ανασφάλειας αγγίζουν τη συντριπτική πλειοψηφία των Κουβανών μετά την πτώση της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Με μέσο μισθό κάτω από 20 ευρώ το μήνα – τόσα βγάζει ένας γιατρός στην Κούβα – η επιβίωση αποτελεί πραγματική σπαζοκεφαλιά. Για να εξοικονομήσει τα απαραίτητα προς το ζην, μεγάλο μέρος του πληθυσμού καταφεύγει σε κάθε είδους συναλλαγή. Για τον Φρανσίσκο τη λύση στο πρόβλημα δίνει η εξωτερική του εμφάνιση. Εκπορνεύεται «περιστασιακά, μόνο με ξένους». Χρεώνοντας 30 ευρώ ανά πελάτη, μπορεί να αγοράσει τα τελευταία Nike ή ένα τζιν της μόδας. Ο Φρανσίσκο θέλει να ζήσει στο Μεξικό με τον φίλο του. Όταν τον ρωτάμε πως είναι να είσαι γκέι στην Κούβα, κάνει μια παύση, κοιτάει γύρω του και ξεσπάει: «Η κατάσταση είναι απαίσια. Είναι κατάρα να γεννιέσαι στην Κούβα!». Με το χέρι του σχεδιάζει ένα μούσι γύρω από το πηγούνι του, μια χειρονομία που υποδηλώνει ότι κάποιος αναφέρεται στον Φιντέλ Κάστρο χωρίς να τον ονοματίζει: «Είναι σατανάς. Βασανίζει το λαό του. Δεν μ’ αρέσει ο κομμουνισμός, είναι ένα σύστημα τελείως τυραννικό.» Και για να μας πείσει, προσθέτει: «Μιλήστε με τους νέους εδώ, όλοι θέλουν να φύγουν. Η Κούβα είναι φυλακή. Εσείς οι ξένοι δεν μπορείτε να φανταστείτε πως είναι, έχετε διαβατήριο, μπορείτε να πάτε όπου σας καπνίσει…»
«Ένα τεράστιο τροπικό γκουλάγκ»
Λόγια που μπορούν να κοστίσουν ακριβά στον Φρανσίσκο, όπως μας υπενθυμίζει ο Ελιζάρντο Σάντσεζ, από τους γνωστότερους αντιφρονούντες της Κούβας: «Οποιαδήποτε δημόσια κριτική εναντίον του αρχηγού του κράτους ή κάποιου υπουργού μπορεί να τιμωρηθεί με κάθειρξη έως και τέσσερα χρόνια. Νομικά καλείται ΄ανυπακοή΄ και αποτελεί αδίκημα». Η Κούβα έχει μετατραπεί «σε ένα τεράστιο τροπικό γκουλάγκ»: σε συνολικό πληθυσμό 11 εκατομμυρίων, οι φυλακές της χώρας μετράνε 80.000 τροφίμους. Σύμφωνα με τον Σάντσεζ μέσα σε πέντε δεκαετίες, ο αριθμός των σωφρονιστικών ιδρυμάτων έχει δεκαπλασιαστεί. Παγκόσμιο ρεκόρ. «Πρόκειται για ένα καθεστώς υπό κατάρρευση που εφαρμόζει την κρατική τρομοκρατία εναντίον του πληθυσμού. Στην πολιτική καταπίεση, προστίθεται και η κοινωνική. Με έναν καινούριο νόμο που αφορά κυρίως στους νέους, ο οιοσδήποτε μπορεί να φυλακιστεί για ΄κοινωνική επικινδυνότητα΄. Είτε γιατί δεν έχει δουλειά, είτε γιατί δεν επιδεικνύει αρκετό ιδεολογικό ζήλο».
Σε αυτές τις πολιτικές συνθήκες, η δημόσια έκφραση της ομοφυλοφιλίας δεν μπορεί παρά να είναι περιορισμένη. Ιστορικά, όπως και στις υπόλοιπες παραδοσιακά φαλλοκρατικές κοινωνίες της Λατινικής Αμερικής, οι «μαρικόνες» («αδελφές» στα ισπανικά) βρίσκονταν πάντα στο περιθώριο. Κατά τα πρώτα χρόνια της επανάστασης, στη δεκαετία του ΄60, η ομοφυλοφιλία μετατράπηκε σε ποινικό αδίκημα ως «σύμπτωμα της καπιταλιστικής παρακμής». Δεκάδες «σεξουαλικοί παραβάτες», γκέι, λεσβίες και τραβεστί, κλείστηκαν ως αντεπαναστατικά στοιχεία σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, τις λεγόμενες «Στρατιωτικές Μονάδες για την Ενίσχυση της Παραγωγής» (ΣΜΕΠ). Η επίσημη δικαιολογία ήταν ότι ήταν ανίκανοι να υπηρετήσουν τη στρατιωτική τους θητεία. Οι διεθνείς πιέσεις ανάγκασαν τελικά τον Κάστρο να κλείσει τα στρατόπεδα.
Μία μαύρη σελίδα της πρόσφατης ιστορίας για την οποία μετανιώνει σήμερα η Λιζέτ Βίλα, σκηνοθέτρια και βετεράνος της επανάστασης από τα πρώτα της χρόνια: «Πρόκειται για λάθος το οποίο πληρώνουμε ακόμα και σήμερα. ‘Οπου και να πάω στο εξωτερικό μου μιλάνε για τις ΣΜΕΠ. Αυτά τα στρατόπεδα υπήρξαν προϊόν παραλογισμού και βαναυσότητας, παρόλο που στόχευαν στον επαναστατικό εξαγνισμό της κοινωνίας. Μην ξεχνάτε ότι πριν 40 χρόνια, οι διακρίσεις σε βάρος των ομοφυλόφιλων, ήταν πολύ ισχυρές παντού στον κόσμο, ακόμα και στη χώρα σας.» Δημιουργός πολυάριθμων ντοκιμαντέρ με θέμα τις σεξουαλικές μειονότητες, η Βίλα θεωρεί ότι η ομοφοβία παραμένει ισχυρή στην πατριαρχική κοινωνία της Κούβας, ακόμα κι αν οι νοοτροπίες έχουν αλλάξει μετά την επιτυχία της ταινίας του 1993 «Φράουλες και Σοκολάτα» που κατήγγειλε το ισχύον καθεστώς των διακρίσεων. «Η ταινία είχε παγκόσμια απήχηση, απεικονίζοντας την ομοφυλοφιλία πέρα από καρικατούρες και στερεότυπα» προσθέτει, αλλά αρνείται να σχολιάσει το γεγονός ότι η ταινία δεν έχει προβληθεί ακόμα από την κρατική τηλεόραση της Κούβας, 13 χρόνια μετά την προβολή της στις αίθουσες.
'Aνεμος Απελευθέρωσης;
Σήμερα, τουλάχιστον στην πρωτεύουσα, η στάση του πληθυσμού απέναντι στους γκέι δείχνει πιο ανεκτική – ούτε λόγος πάντως για δημόσιες διαχύσεις. Στην Κούβα ο αισθησιασμός είναι πιο έντονος στην καθημερινότητα από ότι στις δυτικές κοινωνίες, με έντονο, αλλά πάντα αφανές, το στοιχείο της αμφιφυλοφιλίας. Ο Χόρχε, 51 ετών, γνωρίζει κάτι γι’ αυτό. Είχε την πρώτη του εμπειρία στην εφηβεία με ένα γείτονά του, παντρεμένο οικογενειάρχη. Όπως λέει, την ομοφοβία δεν την έχει βιώσει ποτέ ο ίδιος: «Το παρελθόν είναι παρελθόν, η κατάσταση δεν ήταν πάντα ρόδινη» παραδέχεται. «Εγώ φέρνω σπίτι μου τους εραστές μου χωρίς ποτέ να κρύβομαι. Όλοι οι γείτονες γνωρίζουν για μένα και ποτέ δεν έχω ακούσει κάποιο σχόλιο από την πλευρά τους». Οι ελπίδες για περισσότερη ελευθερία που είχαν γεννηθεί μετά την προβολή της ταινίας «Φράουλες και Σοκολάτα» έχουν πάντως σβήσει. Οι αρχές έσπευσαν να κλείσουν τη Ντισκ Τζόκερ και την ‘Εκο Ντίσκο, τις δύο γκέι ντισκοτέκ που λειτουργούσαν κατά τη δεκαετία του ΄90, καθώς έκριναν ότι τέτοιου είδους ελευθερία μπορoύσε να αποβεί ανεξέλεγκτη. Μια εποχή που αναπολεί με νοσταλγία ο Χόρχε, που παραμένει πάντως παθιασμένος υπερασπιστής του καθεστώτος: «Δεν είναι αλήθεια ότι δεν υπάρχουν ελευθερίες για τους γκέι. Κάθε σαββατοκύριακο οργανώνονται ΄ιδιωτικές φιέστες΄ όπου οι γκέι μπορούν να διασκεδάσουν».
Αυτές οι «φιέστες» οργανώνονται παράνομα και πάντα μακριά από το κέντρο της πόλης. Απόψε μαθαίνουμε για μια ιδιωτική φιέστα στο πάρκο Λένιν στα περίχωρα της Αβάνας. Παράνομοι ταξιτζήδες αναλαμβάνουν να μεταφέρουν τον κόσμο κυριολεκτικά κάτω από τη μύτη της αστυνομίας. Τιμή της κούρσας: ένα ευρώ το άτομο. Το ταξί δεν φεύγει αν δεν γεμίσει εντελώς. Μετά από μισή ώρα διαδρομή με την κουκούλα κατεβασμένη διασχίζοντας τεράστιες έρημες λεωφόρους, το ταξί μπαίνει σε ένα χωματόδρομο. Στο τέλος του δύο άντρες φυλάνε ένα οικόπεδο που χρησιμοποιείται ως πάρκινγκ. Εδώ δεν φαίνεται ούτε ένας αστυνομικός. Μπαίνουμε στον αυλόγυρο ενός σπιτιού που τα σαββατοκύριακα μετατρέπεται σε ντισκοτέκ. Η είσοδος στοιχίζει ένα ευρώ για τους κουβανούς, το διπλάσιο για τους ξένους. Μία εξαιρετικά επικερδής υπόθεση για τον ιδιοκτήτη του σπιτιού, έναν εύσωμο σαραντάρη με μουστάκι που χαριεντίζεται με έναν έφηβο κοντά στο μπαρ. Μας γνωρίζει ότι οι φωτογραφίες απαγορεύονται. Ανάμεσα σε μια εκατοστή θαμώνες, συναντάμε τον Χαβιέ που συνοδεύεται από το φίλο του: «Εγώ δεν ενδιαφέρομαι για την πολιτική. Με ενδιαφέρει απλώς να ζήσω τη ζωή μου. Να μπορώ να διασκεδάζω όπως θέλω, να ζω τη ζωή μου ανοιχτά χωρίς να χρειάζεται να κάνω δεκάδες χιλιόμετρα μέσα στη νύχτα για να διασκεδάσω σε μια παράνομη ντισκοτέκ. Υπάρχουν τόσες ντίσκο στην Αβάνα για τους στρέιτ, γιατί να μην υπάρχει μία και για μας; Μας αντιμετωπίζουν σαν πολίτες βήτα κατηγορίας!» Βρισκόμαστε σε έναν τεράστιο κήπο με μερικά μεγάλα δέντρα, στα αριστερά μας η πίστα από ακατέργαστο τσιμέντο, απέναντι το μπαρ κάτω από ένα μουσαμά και στο βάθος αυτοσχέδια ουρητήρια κατά μήκος της μάντρας. Δύο ντι-τζέι εναλλάσσονται στα πλατό. Από τα πολυάριθμα ηχεία ακούγονται όλα τα είδη μουσικής: από χάουζ και ντίσκο μέχρι κουβανέζικη σάλσα. Το πηχτό σκοτάδι διακόπτεται από τις εξάρσεις των φωτορρυθμικών. Στους ρυθμούς των Boney M δυο αγόρια δοκιμάζουν ροκ φιγούρες, ενώ δύο νεαρές χορεύουν κολλημένες η μία πάνω στην άλλη. Στις τέσσερις η φιέστα τελειώνει. Η γιορτή συνεχίζεται μπροστά στη Μπιμ – Μπομ όπου παραμένουν συγκεντρωμένοι καμιά εκατοστή νεαροί …εκτός αν η αστυνομία έχει διαφορετική γνώμη.
Τι λέει ο Φιντέλ για την ομοφυλοφιλία
Κατά τα πρώτα χρόνια της επανάστασης, στη δεκαετία του ΄60, το καθεστώς ήθελε να εξαλείψει τα φαινόμενα «καπιταλιστικής παρακμής». Εξαπέλυσε αστυνομικές διώξεις ενάντια στις πόρνες, τους προαγωγούς και τους πούστηδες (τα τρία Π) με αποτέλεσμα οι φυλακές να γεμίσουν. Το 1963 όταν το καθεστώς εγκαινίαζε τα πρώτα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, ο Κάστρο εξηγεί τη στάση του σε συνέντευξη που δίνει στον αμερικάνο δημοσιογράφο Λι Λόκγουντ: «Δεν πιστεύουμε ότι ένας ομοφυλόφιλος μπορεί να συγκεντρώσει όσα απαιτούνται για να θεωρηθεί πραγματικός επαναστάτης, πραγματικός κομμουνιστής. Δεν νομίζω ότι γνωρίζει κανείς στ’ αλήθεια που οφείλεται η ομοφυλοφιλία. Αλλά θα είμαι ειλικρινής και θα δηλώσω ότι δεν πρέπει να επιτραπεί στους ομοφυλόφιλους να επηρεάσουν τη νεολαία μας.» Εκείνη την περίοδο η ομοφυλοφιλία είναι ποινικό αδίκημα και τιμωρείται με κάθειρξη. Η αποποινικοποίηση θα λάβει χώρα μόλις το 1997. Εν τω μεταξύ η προβολή της ταινίας «Φράουλες και Σοκολάτα» φέρνει έναν άνεμο απελευθέρωσης. Σε μια συνέντευξή του σε αυστραλό δημοσιογράφο το 1992, ο Κάστρο φαίνεται να θέλει να διαγράψει το ομοφοβικό παρελθόν του: «Δεν θα αρνηθώ ότι υπήρξε μια περίοδος που οι φαλλοκρατικές αντιλήψεις επηρέασαν τη στάση μας απέναντι στους ομοφυλόφιλους. Προσωπικά εγώ ποτέ δεν αισθάνθηκα φοβία απέναντί τους. Στην πραγματικότητα ποτέ δεν υποστήριξα τη λήψη μέτρων σε βάρος τους….Δεν θεωρώ την ομοφυλοφιλία φαινόμενο εκφυλισμού. Πάντα είχα μια πιο ορθολογική προσέγγιση, τη θεωρούσα φυσικό φαινόμενο και μια μορφή ανθρώπινης συμπεριφοράς που πρέπει να είναι σεβαστή. Είμαι απολύτως αντίθετος σε κάθε μορφή καταπίεσης, περιφρόνησης και διάκρισης απέναντι στους ομοφυλόφιλους». Τα λόγια του πάντως διαψεύστηκαν από τον ίδιο όταν, το 2003, αντιλήφθηκε ότι παραγωγός του αντικαθεστωτικού ραδιοσταθμού Ράδιο Μαρτί, που εκπέμπει από το Μαϊάμι, τον παγίδευσε μιμούμενος τον πρόεδρο της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες: «Τι θέλει αυτό το σκατό; Τι θέλει αυτή η αδελφάρα, η παλιαδελφή;»
