ΕΝΑΣ ΜΙΚΡΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ (ΙΙ)

Πέρα από την πολη της Κόρδοβα στον κόλπο του πρίγκιπα Γουλιέλμου στη Νοτιοανατολική Αλάσκα ο ποταμός Κόπερ καταλήγει στη θάλασσα σε ένα λασπώδη βάλτο. Η Μαρί Σμιθ που είχε μεγαλώσει εκεί ήξερε μια ξεχωριστή λέξη στη γλώσσα της - τα Εγιάκ -για τη γυαλιστερή κολλώδη λάσπη που έμπαινε ανάμεσα στα δάχτυλά της. Την έλεγαν τσ'α. Τα κούτσουρα που έβρισκε στην ακτή ήταν τα ου'λ - αλλά τα αποκαλούσαν διαφορετικά όταν το σχήμα τους ήταν κανονικό και αλλιώς όταν έμοιαζαν με μπερδεμένη, άμορφη μάζα. Και όταν την ρωτούσαν το όνομά της δεν ήταν Μαρί αλλά Ουντατσκουκαξκα'α'τς, "το κάλεσμα που ακούν οι άνθρωποι από μακριά".

Πάνω από την πολή απλωνόταν το αιώνιο δάσος της τάιγκας, καλυμμένο με μαύρα κωνοφόρα. Τα κωνοφόρα ήταν από μόνα τους ένας ολόκληρος κόσμος στη γλώσσα των Εγιάκ: από το λις το κωνικό δέντρο με τα τακτοποιημένο φύλλωμα μέχρι τις τζε.κ τις δαιδαλώδεις ρίζες του, πολύ χρήσιμες για το πλέξιμο των καλαθιών - από τα γκαχντγκ, τις γαλαζοπράσινες πατημένες βελόνες που τις χρησιμοποιούσαν για να παρασκευάσουν μπύρα ή τσάι μέχρι το σιξχ, το ρετσίνι του δέντρου, πολύ χρήσιμο για την μόνωση των κανό. Οι Εγιάκ ήταν ψαράδες που πριν από χιλιάδες χρόνια είχαν περάσει τον Βερίγγειο Πορθμό με τις βάρκες τους. 'Οπως και οι περισσότεροι άντρες στην πόλη, ο πατέρας της Μαρί ζούσε και ο ίδιος από το ψάρεμα. Ενώ οι γειτονικές φυλές των Αθαπασκάν που είχαν περάσει τον πορθμό με παγοπέδιλα είχαν δεκάδες λέξεις για την κατάσταση του χιονιού και του πάγου, οι Εγιάκ είχαν ιδιαίτερα πλούσιο λεξιλόγιο σε ό,τι είχε να κάνει με τη θάλασσα και τα δώρα της: άσπρα και κόκκινα οστρακοειδή, φρύγανα και φύκια, δίχτυα και ιχθυοπαγίδες, σκοινιά και ναυτικοί κόμποι. Μία λέξη τους, το ντεμεξτς, δήλωνε ένα μαλακό και επικίνδυνο σημείο πάνω στην παγωμένη θάλασσα: επικίνδυνο για να περπατήσεις από πάνω, αλλά ιδανικό σημείο για να κάτσεις δίπλα με την πετονιά σου ή ένα καλάμι.

'Ενα ολόκληρο σύμπαν από λέξεις και νοήματα που είχε ήδη αρχίζει να ξεθωριάζει από τότε που η Μαρί ήταν μικρή. Το 1933 είχαν μείνει μόνο 38 άνθρωποι που μπορούσαν να συνεννοηθούν στα Εγιάκ και οι λευκοί άνθρωποι με τα αυστηρά τους πρόσωπα είχαν έρθει για να μείνουν. Στο σπίτι η μητέρα της έβαζε την κουσχσλ -την ποδιά της- για να φτιάξει ένα κέηκ στο ισξαχ - ένα στρογγυλό μπολ για ανακάτεμα. Αλλά στο σχολείο η "βάρβαρη" γλώσσα τους ήταν απαγορευμένη. Λέξη δεν ακουγόταν και στο εργοστάσιο που δούλευε η Μαρί μετά την τετάρτη δημοτικού βάζοντας σε κονσέρβες τους σολωμούς - το ευγενικό ψάρι που η φυλή της αντιμετώπιζε με τόσο σεβασμό έχοντας μια ξεχωριστή λέξη όχι μόνο για κάθε μέρος του ψαριού αλλά και για κάθε διαφορετικό μίσχο και μπουμπούκι από τα σμέουρα με τα οποία συνόδευαν το αυγοτάραχο.

Καθώς πέθαινε η γλώσσα, πέθαιναν και οι ιστορίες για τον πανούργο δημιουργό-κόρακα και το μαγικό πουλί-βουτηχτή, για τα γιγάντια ζώα και τους μικροσκοπικούς ανθρωπάκους που τα καμάκια τους δεν ήταν μεγαλύτερα από ένα σπίρτο. Οι άνθρωποι ξέχασαν γιατί αποκαλούσαν το καπέλο και το σφυρί με την ίδια λέξη. Ξέχασαν γιατί δεν ξεχώριζαν το φύλλο από το πούπουλο - σαν να ήθελαν να δηλώσουν ότι τα δέντρα και τα πουλιά μοιράζονται το ένα και μοναδικό θαύμα της ζωής. Τα χάπια, τα μήλα, τις χάντρες και οτιδήποτε στρογγυλό τα αντιμετώπιζαν ως ένα πράγμα, ξένο και απειλητικό. Ξέχασαν το ταμπού που τους απαγόρευε να ράβουν μαζί την πέτσα των ψαριών με το δέρμα των ζώων. Και έπαψαν να θυμούνται για ποιον ακριβώς λόγο έχτιζαν μικρές, ξύλινες καλύβες πάνω από τους τάφους - σαν νά θελαν να φτιάξουν ένα πιο άνετο σπιτικό για τους νεκρούς τους.

Και η ίδια η Μαρί για ένα διάστημα δεν έδινε ιδιαίτερη σημασία στη γλώσσα της που χάνοταν. Παντρεύτηκε έναν λευκό και μεγάλωσε εννιά παιδιά. Προσπάθησε κάποιες φορές να τους μιλήσει στη γλώσσα της, αλλά δεν έδειχναν να ενδιαφέρονται. Τα Εγιάκ ήταν η γλώσσα που μιλούσε στον εαυτό της και στον Θεό. Μόνο όταν η μεγαλύτερη αδελφή της πέθανε, στη δεκαετία του 90, συνειδητοποίησε πως ήταν η τελευταία που είχε απομείνει. 'Ηταν η στιγμή που αποφάσισε να γίνει ακτιβίστρια - μια μικροσκοπική αποφασισμένη φιγούρα με ένα πολύχρωμο καπέλο από χάντρες που αγωνιζόταν να σταματήσει η υλοτόμηση των δασών όπου σάπιζαν οι καλύβες των προγόνων της και φρόντιζε να θάψει τα κόκκαλά τους σύμφωνα με το τυπικό των Εγιάκ. 'Ηταν πλέον η αρχηγός της φυλής της - και το μόνο μέλος που είχε απομείνει.

Η Μαρί Σμιθ πέθανε στις 21 Ιανουαρίου σε ηλικία 89 ετών. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της δύο ερευνητές από το πανεπιστήμιο της Αλάσκα κατέγραψαν με τη βοήθειά της το λεξιλόγιο, τη γραμματική και το συντακτικό της γλώσσας των Εγιάκ σαν μνημείο για τις επόμενες γενιές. Ο ΟΗΕ υπολογίζει ότι μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα, πάνω από τις μισές γλώσσες του πλανήτη θα έχουν την τύχη των Εγιάκ.