ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: Η "ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ" ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΜΥΘΟΙ

Μέσα στο 2008 κυκλοφόρησε στα αγγλικά το σημαντικότερο βιβλίο που έχει γραφτεί εδώ και πολλές δεκαετίες σχετικά με την ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα. Το βιβλίο αυτό -που κατάφερα να διαβάσω αυτές τις μέρες- έχει τον τίτλο «Οι ‘Ελληνες και ο Ελληνικός Έρωτας: μια ριζοσπαστική αναθεώρηση της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα». Πρόκειται για ένα έργο 600 σελίδων, αποτέλεσμα εξαντλητικής δεκαετούς έρευνας στις πηγές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Συγγραφέας ο καθηγητής αρχαίας ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Γουόρικ Τζέιμς Ντέιβιντσον (James Davidson, The Greeks and Greek Love: a Radical Reappraisal of Homosexuality in Ancient Greece, εκδόσεις Weidenfeld & Nicolson). Με αυτό το σπουδαίο βιβλίο -που εύχομαι πολύ σύντομα να μεταφραστεί και στα ελληνικά- θα ασχοληθώ σήμερα.

Μέχρι σήμερα η προσέγγιση του φαινομένου της ομοφυλοφιλίας στην αρχαιότητα μπορεί να χωριστεί σε δύο σχολές: από τη μία οι κλασικοί φιλολογοί που αισθάνονταν αμηχανία απέναντι στο φαινόμενο και επέλεγαν να το αποσιωπήσουν ή να το υποβαθμίσουν (σε αυτή τη σχολή ανήκει ακόμα και σήμερα το επιστημονικό κατεστημένο της σύγχρονης Ελλάδας). Η δεύτερη σχολή έκανε την εμφάνισή της στα τέλη της δεκαετίας του 1970 με αφορμή την έκδοση ενός βιβλίου από τον καθηγητή της Οξφόρδης Κένεθ Ντόβερ με τίτλο «Η Ομοφυλοφιλία στην Ελλάδα». Αντιδρώντας στον πουριτανισμό των προκατόχων του ο Ντόβερ πηγαίνει στο άλλο άκρο και ερμηνεύει τις σχέσεις μεταξύ αντρών στην αρχαία Ελλάδα μέσα από ένα αποκλειστικά σεξουαλικό πρίσμα. Η ομοφυλοφιλία των αρχαίων περιορίζεται στη σεξουαλική πράξη ανάμεσα σε έναν ενήλικο άντρα (τον «εραστή») που αναλαμβάνει τον κοινωνικά αποδεκτό ενεργητικό ρόλο και έναν ανήλικο έφηβο (τον «ερωμένο») που πρέπει να προστατεύσει την τιμή του από τις σεξουαλικές ορέξεις του εραστή. Το σχήμα αυτό δεν διαφέρει πολύ από αυτό που ισχύει ακόμα και σήμερα σε πολλές μεσογειακές και μουσουλμανικές κοινωνίες.

Το βιβλίο του Ντόβερ χαιρετίστηκε από τον γάλλο φιλόσοφο και πάπα των μεταμοντέρνων σπουδών Μισέλ Φουκό. Ξεκινώντας από το έργο του Ντόβερ, ο Φουκό ταυτίζει την ομοφυλοφιλία των αρχαίων με την επιβολή της εξουσίας του κυρίαρχου αρσενικού πάνω στους κοινωνικά αδύναμους (είτε είναι γυναίκες είτε ανήλικα αγόρια). Από αυτό προκύπτει ότι η ομοφυλοφιλία δεν αποτελεί ανθρώπινη ιδιότητα. Είναι απλώς μια σεξουαλική συμπεριφορά που εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικές κοινωνίες. Οι ομοφυλόφιλοι ως κατηγορία δεν είναι παρά δημιούργημα της χριστιανικής ηθικής λέει ο Φουκό. Το σύστημα μας έχει φορέσει μια ταμπέλα και μας έχει βάλει σε ένα κουτάκι για τους δικούς του λόγους. Το γεγονός ότι οι ίδιοι οι αρχαίοι ελάχιστα αναφέρονται στο σεξ, τον ενεργητικό και τον παθητικό ρόλο δεν απασχολεί τον Ντόβερ, ο οποίος το αποδίδει στη σεμνοτυφία των αρχαίων και τη λογοκρισία των μεταγενέστερων.

Για τον Ντέιβιντσον αυτό το απλοϊκό σχήμα δεν μπορεί να εξηγήσει ούτε τον κεντρικό ρόλο που είχε η ομοφυλοφιλία ως κοινωνικός θεσμός στην αρχαία Ελλάδα ούτε άλλα φαινόμενα όπως η γυναικεία ομοφυλοφιλία (στην οποία θα αναφερθώ εκτενώς σε επόμενη ανάρτηση). Επιλέγει να μην επικεντρωθεί απλά στην Αθήνα της κλασικής περιόδου, αλλά εξετάζει τα στοιχεία που έχουν φτάσει στις μέρες μας από όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη και όλες τις περιόδους, από την αρχαϊκή μέχρι την ελληνιστική. Στην πορεία καταρρίπτει πολλούς από τους μύθους και τις συμβατικές γνώσεις που έχουν επιβληθεί τα τελευταία χρόνια. Ας εξετάσουμε τον καθένα από αυτούς τους μύθους ξεχωριστά.

1.«Παιδεραστία» εναντίον Ομοφυλοφιλίας.

Σύμφωνα με τον Ντόβερ, η ομοφυλοφιλία των αρχαίων αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά την αποπλάνηση ανηλίκων από πιο ώριμους άντρες. Η εικόνα αυτή όμως δεν είναι ακριβής. Στην Αθήνα γνωρίζουμε ότι όχι μόνο η αποπλάνηση ανηλίκου μπορούσε να τιμωρηθεί με θάνατο, όχι μόνο απαγορευόταν αυστηρά η είσοδος οποιουδήποτε ενήλικου στα «γυμνάσια» όπου αθλούνταν οι έφηβοι αλλά υπήρχε και μια κατηγορία σκλάβων, οι «παιδαγωγοί», που αναλάμβανε τη συνοδεία και την προστασία των εφήβων από και προς το «γυμνάσιο». Θα πρέπει όμως να κάνουμε έναν διαχωρισμό ανάμεσα στους «παίδες» που είναι όντως ανήλικοι και σε μία άλλη κατηγορία που συχνά αναφέρεται από τους συγγραφείς με την ίδια λέξη. Για αυτή την κατηγορία χρησιμοποιούνται ενίοτε και κάποιες άλλες λέξεις όπως «μειράκια» (παλικάρια) και «νεανίσκοι». Πρόκειται για νέους που έχουν συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας τους, συνεχίζουν να αθλούνται στα «γυμνάσια» (όπου απαγορεύεται αυστηρά να συγχρωτίζονται με τους ανήλικους) και είναι κάτω των 20, ηλικία στην οποία ξεκινούν οι στρατιωτικές τους υποχρεώσεις.

Η συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας αποφασιζόταν με φυσική εξέταση από μία επιτροπή καθώς οι αρχαίοι δεν είχαν ούτε ληξιαρχεία, ούτε γενέθλια. Με τη συμπλήρωση του 18ου έτους οι νέοι της Αθήνας συμμετείχαν γυμνοί σε μία σκυταλοδρομία από το ιερό του έρωτα στην Ακαδημία του Πλάτωνα μέχρι το αντίστοιχο ιερό που υπήρχε στα βόρεια της Ακρόπολης κατά τη γιορτή των Παναθηναίων. Η γυμνή σκυταλοδρομία σηματοδοτούσε την υποδοχή τους στους κόλπους της ενήλικης κοινότητας και ουσιαστικά αποτελούσε το κοινωνικό τους "ντεμπούτο". Ήταν η ηλικία κατά την οποία οι νέοι μπορούσαν να συμμετέχουν στην πολιτική ζωή αλλά και η ηλικία που πλέον γλίτωναν από τους «παιδαγωγούς» και μπορούσαν να ξεκινήσουν την ερωτική τους ζωή. Αυτό συνήθως συνέβαινε με μεγαλύτερους άντρες - αλλά με τη λέξη μεγαλύτερους εννοούμε κατά κύριο λόγο αυτούς που ανήκαν στην κατηγορία των ανύπαντρων «νέων», δηλαδή μεταξύ 20 και 30. Αντίθετα στους ετεροφυλοφιλικούς γάμους η διαφορά ηλικίας ήταν πολύ μεγαλύτερη! Ο Πλάτωνας αναφέρει ότι η κατάλληλη ηλικία γάμου για έναν άντρα είναι τα 30, ενώ ο Αριστοτέλης το ανεβάζει στα 37 ώστε να έχουν περάσει 20 χρόνια από την ενηλικίωση! Και αυτό όταν οι περισσότερες κοπέλες παντρεύονταν πριν τα 15. Παρόλα αυτά οι μεταγενέστεροι κόλλησαν την ταμπέλα της «παιδεραστίας» στις ομοφυλοφιλικές και όχι στις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις! Ακόμα και σήμερα η λέξη «παιδεραστής» χρησιμοποιείται υβριστικά εναντίον των ομοφυλόφιλων σε πολλές γλώσσες (όπως η γαλλική).

Υπάρχουν δύο στοιχεία που φαίνεται να διαψεύδουν τα παραπάνω: το πρώτο είναι ότι οι ίδιοι οι αρχαίοι φαίνεται ότι εκτιμούσαν ιδιαίτερα ως αντικείμενα του πόθου αγόρια που όπως γράφουν οι ίδιοι ήταν «αμούστακα» και δεν είχαν εμφανίσει ακόμα τριχοφυϊα στο σώμα. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι η ηλικία της ήβης οπότε και ξεκινάει η τριχοφυϊα στους άντρες άρχιζε έως και 3 ή 4 χρόνια αργότερα στις αγροτικές κοινωνίες σε σχέση με τις κοινωνίες των τροφοσυλλεκτών και τις σύγχρονες κοινωνίες. Και αυτό γιατί η ήβη απαιτεί ένα ελάχιστο σωματικό βάρος για να ξεκινήσει, κάτι που συμβαίνει πιο αργά στις αγροτικές κοινωνίες λόγω της μικρότερης κατανάλωσης ζωϊκών πρωτεϊνών. Δεν είναι τυχαίο ότι τα αγάλματα των κούρων, θεών, ημίθεων και αθλητών παρουσιάζουν συνήθως νεαρούς άντρες χωρίς μούσι – παρά το γεγονός ότι οι αρχαίοι δεν συνήθιζαν να ξυρίζονται! Ούτε είναι τυχαίο ότι στον τάφο του 22χρονου Σαραπίωνα το 200 π.Χ αναγράφεται όχι μόνο η ηλικία του αλλά και το επίθετο «αρτιγένειος» - μόλις είχε βγάλει γένια!

Αναπαράσταση από τον "Τάφο του Δύτη" που βρέθηκε στην Ποσειδωνία της νότιας Ιταλίας. Ξαπλωμένους στο ίδιο ανάκλιντρο βλέπουμε έναν νεαρό άντρα με κανονικό μούσι και έναν νεότερο που οι φαβορίτες του μόλις έχουν αρχίσει να σχηματίζονται. Καθώς οι αρχαίοι δεν είχαν ληξιαρχεία η εμφάνιση "χνουδιού" στο πρόσωπο ήταν ένα από τα κύρια κριτήρια που χρησιμοποιούσε η πολιτεία για να καθορίσει αν ένας έφηβος είχε ενηλικιωθεί. Υπολογίζεται ότι αυτό συνέβαινε τότε γύρω στα 18,5 χρόνια - έως και τέσσερα χρόνια αργότερα σε σχέση με σήμερα.

Το δεύτερο στοιχείο υπέρ της «παιδεραστίας» είναι οι αναπαραστάσεις που συναντάμε σε κάποια αγγεία του 5ου αιώνα π.Χ που παρουσιάζουν ενήλικους άντρες να ερωτοτροπούν με ανήλικα αγόρια μέσα στα «γυμνάσια» όπου υποτίθεται ότι η εισόδός τους απαγορευόταν. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι την ίδια περίοδο αρχίζουν επίσης να πληθαίνουν οι αναπαραστάσεις «παιδαγωγών» που συνοδεύουν τα αγόρια στο δρόμο για τα «γυμνάσια». Δεν πρόκειται για τυχαία σύμπτωση. Φαίνεται ότι την εποχή εκείνη για κάποιο λόγο παρατηρείται έξαρση του κοινωνικού φόβου και της αγωνίας σχετικά με την αποπλάνηση των αγοριών και οι Αθηναίοι αναθέτουν την προστασία τους σε δούλους. Τα αγγεία παρουσιάζουν μια σκηνή που γνωρίζουμε ότι στην πραγματικότητα είναι απαγορευμένη – ενδεχομένως λοιπόν να αποτελούν μια μορφή προειδοποίησης για τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν τα νεαρά αγόρια μέσα και έξω από τα «γυμνάσια».

(Η συνέχεια με τους υπόλοιπους μύθους που καταρρίπτει ο Ντέιβιντσον στο επόμενο ποστ. Για τον έρωτα μεταξύ γυναικών στην αρχαιότητα μπορείτε να διαβάσετε εδώ)