ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΟΙ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΠΑΘΗΤΙΚΩΝ (ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΜΥΘΟΙ)

Σε συνέχεια του προηγούμενου ποστ, θα ασχοληθώ και σήμερα με το εξαιρετικό βιβλίο του James Davidson «The Greeks and Greek Love» (Οι 'Ελληνες και ο Ελληνικός 'Ερωτας). ‘Οπως με πληροφορεί ο Tales -και χαίρομαι ιδιαίτερα γι’ αυτό- το βιβλίο πρόκειται σύντομα να κυκλοφορήσει και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Aλεξάνδρεια! Ας εξετάσουμε λοιπόν μερικές ακόμα από τις διαδεδομένες απόψεις για την ομοφυλοφιλία των αρχαίων ελλήνων που ανατρέπει ο συγγραφέας μέσα από τη δική του προσέγγιση.

2. Ενεργητικοί εναντίον παθητικών

Όπως είδαμε, σύμφωνα με τους Ντόβερ και Φουκό η ομοφυλοφιλία των αρχαίων δεν ήταν τίποτα παραπάνω από την σεξουαλική επιβολή του κυρίαρχου αρσενικού πάνω σε έναν ανήλικο έφηβο ο οποίος πρέπει πάση θυσία να αποφύγει τη διείσδυση αν θέλει να προστατεύσει την τιμή του. Οι δύο διανοούμενοι φαίνεται να μεταφέρουν στην αρχαιότητα τις απόψεις περί σεξουαλικότητας που κυριαρχούν μεταξύ των οπαδών στα ποδοσφαιρικά γήπεδα. Για αυτούς η ομοφυλοφιλία των αρχαίων δεν ήταν παρά ένα σχήμα εξουσίας και υποταγής. Δεν τους πτοεί το γεγονός ότι στην αρχαία ελληνική γλώσσα δεν υπάρχουν λέξεις που να αναφέρονται στη σεξουαλική πράξη με επιθετική χροιά. Στέκονται όμως στις λέξεις εραστής και ερωμένος, θεωρώντας ότι εφόσον ο ερωμένος είναι παθητική μετοχή του ρήματος εράν αυτό υποδηλώνει ότι είχε και σεξουαλικά τον παθητικό ρόλο (λες και οι αρχαίοι έπεφταν στο κρεβάτι αγκαλιά με ένα εγχειρίδιο γραμματικής!) Αγνοούν βέβαια ότι πολλές φορές και ο εραστής αναφέρεται με μια παθητική μετοχή ως ερασθείς (δηλαδή αυτός που έχει τσιμπηθεί από έρωτα).

Η αλήθεια είναι ότι οι όροι εραστής και ερωμένος συνηθίζονταν αποκλειστικά και μόνο στην Αθήνα (όπως θα δούμε παρακάτω σε άλλες περιοχές της Ελλάδας χρησιμοποιούσαν πολύ πιο γλαφυρούς όρους) και δεν αναφέρονται καθόλου στη σεξουαλική πράξη. Κι αυτό γιατί οι δύο ρόλοι περιγράφουν ένα κοινωνικό έθιμο που συναντάται μόνο στην Αθήνα (οι ίδιοι οι αθηναίοι συγγραφείς δηλώνουν με μια δόση αποστροφής ότι δεν υπάρχει κάτι ανάλογο π.χ. στη Θήβα ή την Ηλεία). Στην Αθήνα ο μεγαλύτερος σε ηλικία άντρας (ο «εραστής») που επιθυμεί ερωτικά έναν νεότερο φροντίζει να το διαλαλεί δημόσια με όλους τους τρόπους. Παραγγέλει αγγεία με κολακευτικές φράσεις (π.χ. Λέαγρος καλός – ο Λέαγρος είναι όμορφος), απαγγέλει στίχους, συνθέτει τραγούδια, ακολουθεί κατά πόδας τον ερωμένο και του προσφέρει δώρα με ερωτικά υπονοούμενα (κόκορες, λαγούς, σκύλους ράτσας – ακόμα και καθαρόαιμα άλογα!). Ουσιαστικά οι «εραστές» - που μπορεί να είναι περισσότεροι από ένας και να μαλώνουν μεταξύ τους για τα μάτια του νεαρού - δεν είναι παρά θαυμαστές και ο «ερωμένος» είναι το αντικείμενο του πόθου τους.

Οι δύο λέξεις δεν αναφέρονται στον ενεργητικό και τον παθητικό ρόλο για τον απλούστατο λόγο ότι σε αυτό το στάδιο δεν υπάρχει ούτε σχέση, ούτε σεξ. Ο «ερωμένος» (ο οποίος μπορεί σε αυτό το στάδιο να είναι και ανήλικος οπότε οποιαδήποτε περαιτέρω προσέγγιση κοινωνικά και νομικά είναι ριψοκίνδυνη) κάποια στιγμή θα κληθεί να διαλέξει ανάμεσα στους εραστές του. Και όπως λέει ο Παυσανίας στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, θα πρέπει να διαλέξει με βάση τα ψυχικά τους χαρίσματα και όχι με γνώμονα το οικονομικό συμφέρον ή την πολιτική φιλοδοξία.

Ουσιαστικά η περίοδος της ερωτοτροπίας αποτελεί μια δημόσια δοκιμασία μέσα από την οποία τόσο ο εραστής όσο και ο ερωμένος μπορούν να ζυγίσουν ο ένας τον χαρακτήρα του άλλου και να αποφασίσουν. Έχει σημασία π.χ. αν ο εραστής μεθύσει και μπλέξει σε καβγάδες ντροπιάζοντας τον ερωμένο του ή αν ο ερωμένος βγάλει τον εαυτό του σε πλειστηριασμό ανάλογα με τα δώρα που θα λάβει από τους εραστές του. Σε περίπτωση που προχωρήσουν σε σχέση τότε δεν αναφέρονται πλέον ως εραστής και ερωμένος (αφού για τους αρχαίους η λέξη έρωτας αναφέρεται στην επιθυμία της κατάκτησης και όχι στην ίδια τη σχέση) αλλά ως φίλοι ή εταίροι. Αυτές οι δύο λέξεις μπορεί να προκαλέσουν σύγχηση γιατί έχουν και άλλες σημασίες, αλλά οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν και τους όρους φιλία ερωτική και φιλέταιρος –το τελευταίο τόσο με θετική όσο και με αρνητική χροιά.

Εραστές προσφέρουν δώρα στους ερωμένους. Προσέξτε ότι δύο από τους εραστές δεν έχουν μούσι. Λεπτομέρεια από αγγείο του 480 π.Χ.

Οι σχέσεις αυτές που ξεκινούν σε νεαρή ηλικία, μπορούν να κρατήσουν πολλά χρόνια. Στα έργα του Πλάτωνα διαβάζουμε ότι ο ποιητής Αγάθων από τη στιγμή της ενηλικίωσής του ήταν «τα παιδικά» (το μωρό, ο αγαπημένος) του Παυσανία και γνωρίζουμε ότι η σχέση τους κράτησε δεκαετίες. Ο ίδιος ο Παυσανίας στο Συμπόσιο αναφερει ότι όταν δύο άντρες ερωτεύονται πραγματικά, σκοπός είναι να ζήσουν για πάντα μαζί (τον βίο άπαντα συνεσόμενοι). Ιστορικά οι σχέσεις αυτές έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της εποχής.

Όσο για τον «εραστή» και τον «ερωμένο» υπάρχει ένα ιερό του Έρωτα στα βόρεια της Ακρόπολης κάτω από το Ερέχθειο που αναφέρεται ακριβώς σε αυτό το έθιμο: ήταν το σημείο όπου αυτοκτόνησε πέφτοντας από την Ακρόπολη ο εραστής Μέλητος που κατάφερε να περάσει με επιτυχία όλες τις δοκιμασίες που του υπέβαλλε ο ερωμένος του Τιμαγόρας - ο οποίος όμως συνέχισε να αρνείται τον έρωτα του Μέλητου! Σύμφωνα με τον θρύλο μόλις ο Τιμαγόρας έμαθε για τον θάνατο του εραστή του καταλήφθηκε από μία ανεξέλεγκτη ορμή (οι αρχαίοι την αποκαλούσαν Αντέρως –η εκδίκηση του έρωτα) και τρέχοντας έπεσε κι αυτός από το ίδιο σημείο πάνω στο άψυχο σώμα του Μέλητου. Αυτοί που δεν μπορούσαν να είναι μαζί στη ζωή ενώθηκαν για πάντα στον θάνατο.

Το ιερό του 'Eρωτα στα βόρεια της Ακρόπολης. Οι εσοχές στους βράχους φιλοξενούσαν πλάκες και εικόνες σαν τάματα.

3. Μπούτια εναντίον γλουτών

Σύμφωνα με τον Ντόβερ το μοναδικό πράγμα που μπορούσε να κάνει ο ερωμένος για να προστατευτεί από τη διείσδυση και να κατευνάσει τις ασφυκτικές σεξουαλικές πιέσεις του εραστή του ήταν να τον αφήσει να τελειώσει ανάμεσα στους μηρούς του. Πρόκειται για το περίφημο «διαμηρίζειν» το οποίο παρουσιάζεται απλά σαν μία «αξιοπρεπής» εναλλακτική λύση σε σχέση με την πρωκτική διείσδυση που υποτίθεται ότι ήταν ταπεινωτική γι’ αυτόν που είχε τον παθητικό ρόλο. ‘Ηταν όμως αυτή η πραγματικότητα;

Ο Ντέιβιντσον παρατηρεί ότι από τον 6ο αιώνα π.Χ έχουμε γύρω στις 25 αναπαραστάσεις σκηνών σεξ ανάμεσα στους μηρούς σε αντίστοιχα αγγεία από την Αττική. Σχεδόν σε όλες η πράξη γίνεται δημόσια, μπροστά σε μάρτυρες! Συνήθως βλέπουμε να πρωταγωνιστούν δύο νέοι χωρίς μούσι, με κορδέλες στα μαλλιά (που υποδηλώνει ότι είναι τα τιμώμενα πρόσωπα) μάλλον σε κάποιο «γυμνάσιο» καθώς γύρω τους υπάρχουν και άλλοι νεαροί οι οποίοι φαίνεται να χορεύουν γύρω από το τιμώμενο ζευγάρι! Ο Ντέιβιντσον θεωρεί ότι πρόκειται για κάποιο τελετουργικό δημόσιας επισημοποίησης μιας σχέσης που συνηθιζόνταν τον 6ο αιώνα αλλά εγκαταλείφθηκε αργότερα καθώς παύουμε να συναντάμε τέτοιες σκηνές σε αγγεία του 5ου αιώνα. Μάλιστα υπάρχει ένα αγγείο του 6ου αιώνα που χωρίζεται σε τρία μέρη – στο πρώτο βλέπουμε μια δημόσια σκηνή «διαμηρίζειν» μέσα σε γυμνάσιο, στο δεύτερο δύο γυναίκες που μοιράζονται έναν χιτώνα επίσης μπροστά σε μάρτυρες και στο τρίτο μια σκηνή από ετεροφυλοφιλικό γάμο. Φαίνεται σαν ο καλλιτέχνης να θέλει να παραλληλίσει τις τρεις σκηνές – η ένωση δύο αντρών, δύο γυναικών και ενός αντρόγυνου! Τις δύο ομόφυλες σκηνές μπορείτε να δείτε στις πιο κάτω φωτογραφίες.

'Ενωση δύο αντρών και δύο γυναικών από πυξίδα του 6ου αιώνα π.Χ που βρέθηκε στην Αθήνα

4. Δημόσια εναντίον ιδιωτικής ομοφυλοφιλίας

Το «διαμηρίζειν» δεν είναι το μόνο δημόσιο τελετουργικό για το οποίο έχουμε πληροφορίες. Εντύπωση προκαλούν οι ισχυρισμοί του Ξενοφώντα ότι στη Σπάρτη δύο άντρες που έχουν σχέση -εκεί αποκαλούνται «εισπνήλας» (αυτός που εισπνέει) και «αϊτας» (το αεράκι)- πλαγιάζουν σε ένα κρεβάτι φορώντας τις χλαμύδες τους χωρίς να αγγίζονται! Από τον Πλούταρχο μαθαίνουμε ότι στην Κρήτη ο «φιλήτωρ» (αυτός που αγαπάει) αφού έρχεται σε συνεννόηση με τους φίλους του «κλεινού» (αυτού που δοξάζεται) διοργανώνει την απαγωγή του και περνούν όλοι μαζί δύο μήνες κυνηγώντας στην εξοχή. Με την επιστροφή τους κάνουν πλούσια δώρα στον «κλεινό» - ανάμεσά τους και μια καινούρια στολή.

Προφανώς τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι κάθε φορά που δύο σπαρτιάτες ήθελαν να βρεθούν ερωτικά πλάγιαζαν με τις χλαμύδες τους ή ότι αντίστοιχα στην Κρήτη έπρεπε να διοργανώσουν δίμηνη εκδρομή στην εξοχή! Και στις δύο περιπτώσεις οι συγγραφείς μας δίνουν πληροφορίες που αφορούν συγκεκριμένες δημόσιες τελετουργίες μέσω των οποίων επισημοποιείται στα μάτια της κοινότητας η σχέση συντροφικότητας μεταξύ δύο αντρών. Δίπλα στον ναό του Απόλλωνα στη Σαντορίνη βρέθηκαν χαραγμένες στον βράχο επιγραφές από τον 7ο αιώνα π.Χ. όπως «Ναι τον Δελφίνιον ήο Κρίνων τείδε ωίφε Βαθυκλέος αδελφόν δε του δείνα» (Μα τον Δελφίνιο Απόλλωνα, εδώ το έκανε ο Κρίνων με τον αδελφό του Βαθυκλέος) και άλλες παρόμοιες. Αν κρίνουμε από την επίκληση προς τον θεό Απόλλωνα, έχουμε και εδώ μια θρησκευτική τελετουργία με χαρακτήρα σεξουαλικής μύησης.

Αλλά η πιο εντυπωσιακή από όλες είναι η σκηνή που βλέπουμε στο αγγείο της παρακάτω φωτογραφίας. Δύο νέοι χωρίς μούσι ετοιμάζονται να συνουσιαστούν (ο ένας έχει στύση και ο άλλος ετοιμάζεται να καθίσει πάνω του), ενώ έξω από το περιστύλιο του ναού ένας άντρας παρακολουθεί τη σκηνή και πιο πίσω (δεν φαίνεται στη φωτογραφία) μια γυναίκα κοιτάει μέσα από μία μισάνοιχτη πόρτα! Με βάση τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του, ο συγγραφέας εικάζει ότι πρόκειται για ένα ακόμα δημόσιο τελετουργικό -αυτή τη φορά από την αρχαία Ολυμπία- το οποίο συμβόλιζε την ειρηνική ένωση των δωρικών φύλων που κατέβηκαν στην περιοχή με τους γηγενείς κατοίκους.

5. «Πλατωνικός» έρωτας εναντίον πορνείας

Όπως είδαμε ο Παυσανίας στο Συμπόσιο του Πλάτωνα αναφέρει ότι οι άντρες που διαλέγουν το σύντροφό τους με βάση τα ψυχικά του χαρίσματα και όχι την εξωτερική εμφάνιση ή το οικονομικό συμφέρον μπορούν να περάσουν όλη τους τη ζωή μαζί και η σχέση τους αυτή τους προικίζει με αρετή, σωφροσύνη και σοφία. Είναι οι οπαδοί της λεγόμενης «Ουράνιας» Αφροδίτης, της κόρης του Ουρανού – σε αντιδιαστολή με τους οπαδούς της «Πάνδημης» Αφροδίτης, κόρης του Δία και της θνητής Διόνης που έχουν μοναδικό σκοπό τη σεξουαλική ικανοποίηση και γι’αυτό δεν πηγαίνουν μόνο με άντρες αλλά και με γυναίκες (αφού σύμφωνα με τις σεξιστικές αντιλήψεις των αρχαίων οι γυναίκες είναι κατώτερες ψυχικά).

Πολλά χρόνια αργότερα στον Φαίδρο του Πλάτωνα, ο Σωκράτης επαναλαμβάνει ότι ο έρωτας ανάμεσα σε δύο άντρες που δεν στηρίζεται στην άμεση ικανοποίηση αλλά στην αγάπη της αρετής μπορεί να δώσει φτερά στην ψυχή και να της χαρίσει την αθανασία. Παρόλα αυτά στο τελευταίο του έργο (τους Νόμους) ο ίδιος ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι στην ιδανική πολιτεία οι σχέσεις μεταξύ αντρών πρέπει να απαγορευτούν. Η απαγόρευση αυτή δεν πρέπει να γίνει με νόμο αλλά μέσω του κοινωνικού στιγματισμού ώστε η ομοφυλοφιλία να θεωρείται το ίδιο ανίερη με την αιμομιξία! Με αυτό του το έργο ο Πλάτωνας έδωσε πολλά επιχειρήματα στους μεταγενέστερους χριστιανούς διώκτες της ομοφυλοφιλίας. Τί μπορεί όμως να εξηγήσει αυτή την μεταστροφή;

Ο θεός Ζέφυρος απαγάγει τον εραστή του Απόλλωνα Υάκινθο. Μπορούμε να δούμε τη συγκεκριμένη σκηνή σαν αναπαράσταση της πλατωνικής ιδέας περί μεταφοράς της ψυχής στον ουρανό με τα φτερά του έρωτα.

Ο Πλάτωνας δεν είναι ο μόνος. Από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. και μετά παρατηρείται μια μεταστροφή των αθηναίων διανοούμενων που αρχίζουν να υιοθετούν μια πιο αρνητική στάση απέναντι στον αντρικό έρωτα. Η περίοδος αυτή συμπίπτει με την κρίση και την παρακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ταυτόχρονα η ανάπτυξη της εμπορικής οικονομίας κλονίζει τους παραδοσιακούς θεσμούς. Μέχρι τότε οι σχέσεις μεταξύ αντρών είχαν μια πολύ συγκεκριμένη κοινωνική λειτουργία. Βοηθούσαν στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και την αναζωογόνηση της πολιτικής και στρατιωτικής ελίτ με άξιους άντρες από τις κατώτερες τάξεις. Σε κοινωνίες που στηρίζονταν στην ηλικιακή ιεραρχία γεφύρωναν το χάσμα μεταξύ των διαφορετικών γενεών. Επέτρεπαν τη δημιουργία κοινωνικών δεσμών ανεξάρτητων από τους περιορισμούς της συγγένειας, της τάξης και της φυλής. Τον 4ο αιώνα όμως το ομοφυλοφιλικό σεξ χάνει αυτή την παραδοσιακή του λειτουργία και μετατρέπεται σε εμπόρευμα προς συναλλαγή. Μαθαίνουμε ότι πλούσιοι αθηναίοι ξοδεύουν περιουσίες σε όμορφους σκλάβους με σκοπό το σεξ ή επενδύουν μεγάλα ποσά σε νεαρούς κιθαρωδούς. Αυτή η κατάσταση τρομάζει τους διανοούμενους που βλέποντας τις παραδοσιακές συμβάσεις να διαφθείρονται από τη λαγνεία και το χρήμα αντιδρούν προτείνοντας μέτρα και περιορισμούς.

Οι τυραννοκτόνοι Αρμόδιος και Αριστογείτων δολοφόνησαν τον τύραννο των Αθηνών Ίππαρχο όταν ο αδελφός του προσπάθησε να προσεγγίσει ερωτικά (και πολιτικά) τον Αρμόδιο. Οι ερωτικές σχέσεις μεταξύ αντρών έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην αρχαία ελληνική ιστορία. Στη Σπάρτη οι μυστικές διαπραγματεύσεις του στρατηγού Παυσανία με τους Πέρσες προδόθηκαν από τον ερωμένο του. Στη Μακεδονία οι ερωτικές ίντριγκες μεταξύ των βασιλόπαιδων είχαν σαν αποτέλεσμα την δολοφονία τριών βασιλέων, ανάμεσά τους και ο Φίλιππος.

Τις υπόλοιπες αναρτήσεις για το ίδιο θέμα μπορείτε να διαβάσετε εδώ, εδώ και εδώ.