Καθώς ολόκληρος ο πλανήτης αποχαιρετά τον άνθρωπο που υπήρξε αρχιτέκτονας της εθνικής ενότητας της Νότιας Αφρικής, η γκέι κοινότητα στην πολύπαθη αφρικανική ήπειρο έχει έναν λόγο παραπάνω να τιμήσει τη μνήμη του Νέλσον Μαντέλα που έφυγε πλήρης ημερών την περασμένη Πέμπτη.
Ο άνθρωπος που υπήρξε σύμβολο του αγώνα ενάντια στο ρατσιστικό καθεστώς του απαρτχάιντ, ο πιο διάσημος πολιτικός κρατούμενος στον πλανήτη για 27 ολόκληρα χρόνια και στη συνέχεια ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος της Νότιας Αφρικής έδειξε από την πρώτη στιγμή την πρόθεσή του να οικοδομήσει μια πραγματική δημοκρατία χωρίς αποκλεισμούς. Και το απέδειξε αναγνωρίζοντας ότι όχι μόνο η μαύρη πλειοψηφία, αλλά και οι ομοφυλόφιλοι συμπατριώτες του, υπήρξαν θύματα της κρατικής αυθαιρεσίας και καταστολής κατά τη σκοτεινή περίοδο του απαρτχάιντ.
Το ρατσιστικό καθεστώς τιμωρούσε τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις με πολυετή φυλάκιση, ενώ το μέγεθος της κακοποίησης των ομοφυλόφιλων νεοσύλλεκτων στον νοτιοαφρικανικό στρατό που έφτανε μέχρι τις «θεραπείες» με ηλεκτροσόκ (τον καιρό που η στράτευση ήταν υποχρεωτική για όλους τους άρρενες λευκούς) αποκαλύφθηκε μόλις το 1997 σε μία έκθεση της «Επιτροπής για την Αλήθεια και τη Συμφιλίωση». Μια επιτροπή που υπήρξε πρωτοβουλία του Μαντέλα και ανέλαβε να καταγράψει τις θηριωδίες τόσο του ρατσιστικού καθεστώτος όσο και των ένοπλων ομάδων που πολεμούσαν για την ανατροπή του.
O Μαντέλα χρημάτισε πρόεδρος της χώρας του για μία πενταετή θητεία (1994-1999) και αρνήθηκε να θέσει ξανά υποψηφιότητα, θέλοντας να διαχωρίσει τη θέση του από άλλους ηγέτες του αγώνα ενάντια στην αποικιοκρατία που στη συνέχεια μετατράπηκαν σε δικτάτορες των κρατών που απελευθέρωσαν. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, η ομοφυλοφιλία αποποινικοποιήθηκε και το νέο Σύνταγμα της Νότιας Αφρικής έγινε το πρώτο στον κόσμο που απαγόρευσε ρητά τις διακρίσεις με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Λίγους μήνες μετά την ορκωμοσία του ο Μαντέλα διόρισε έναν ανοιχτά γκέι και οροθετικό δικαστή στο Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας. Και μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από την προεδρία, η πατρίδα του έγινε η μοναδική χώρα της Αφρικής που αναγνώρισε τον πολιτικό γάμο για τα ζευγάρια ίδιου φύλου.
Σήμερα η Νότια Αφρική είναι μία από τις λίγες χώρες στον κόσμο όπου οι γκέι απολαμβάνουν πλήρη δικαιώματα τόσο στην υιοθεσία όσο και στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και από τις ελάχιστες που έχουν ανοίξει τις διαδικασίες υιοθεσίας σε γκέι ζευγάρια από το εξωτερικό. Η πρόοδος της χώρας στο νομικό κομμάτι προκαλεί ακόμα μεγαλύτερη εντύπωση αν σκεφτεί κανείς πως η ομοφυλοφιλία παραμένει παράνομη σε 38 κράτη της αφρικανικής ηπείρου, με χώρες όπως η Ζιμπάμπουε, η Ουγκάντα, η Σενεγάλη και το Καμερούν να φιγουράρουν στην κορυφή της διεθνούς λίστας των χωρών που παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων. Μια κατάσταση τόσο άσχημη που ανάγκασε τον αρχιεπίσκοπο Ντέσμοντ Τούτου –μια ακόμα φιγούρα-σύμβολο του αγώνα ενάντια στο απαρτχάιντ– να απευθύνει δραματική έκκληση στους ηγέτες της Αφρικής για να σταματήσουν τους διωγμούς.
Αδιαμφισβήτητο τεκμήριο του ηθικού και διανοητικού μεγέθους του το γεγονός ότι ένας άνθρωπος όπως ο Μαντέλα, γεννημένος το 1918 και μεγαλωμένος στο παραδοσιακό φυλετικό περιβάλλον της Αφρικής, είχε την ψυχική γενναιοδωρία να αναγνωρίσει μέσα από τα δικά του δεσμά την καταπίεση που βίωναν κάποιοι άλλοι πολύ διαφορετικοί από τον ίδιο. Για τους ιστορικούς, η στάση του ανάγεται στην περίοδο του απαρτχάιντ, όταν αρκετοί γκέι ακτιβιστές είχαν στρατευθεί στον αγώνα εναντίον του καθεστώτος. Ένας από αυτούς ήταν και ο διάσημος για τα αντιρατσιστικά έργα που ανέβαζε θεατρικός σκηνοθέτης Σέσιλ Γουίλιαμς.
Ζώντας διπλά στην παρανομία ως ομοφυλόφιλος και μέλος του κομμουνιστικού κόμματος, ο Γουίλιαμς ανέλαβε να διευκολύνει τις μετακινήσεις και τις επαφές του καταζητούμενου τότε Μαντέλα ο οποίος ως μαύρος παρίστανε τον... σοφέρ του. Αυτό που δεν θυμούνται πολλοί είναι πως μαζί με τον Μαντέλα συνελήφθη και ο Γουίλιαμς – οι αρχές τον απέλασαν στην Αγγλία όπου και πέθανε. Την ιστορία τους διηγείται το ντοκιμαντέρ «Ο άνθρωπος που οδηγούσε με τον Μαντέλα» που τιμήθηκε με το βραβείο Teddy στο φεστιβάλ του Βερολίνου το 1999.
Πάντως σε πείσμα κάθε απόπειρας «αγιοποίησης» του εκλιπόντος, η πατρίδα του δεν έχει σταματήσει να μαστίζεται από προβλήματα όπως οι ανισότητες, η δυσθεώρητη εγκληματικότητα και το Aids. Παρά την τεράστια νομική πρόοδο, οι ομοφυλόφιλοι της Νότιας Αφρικής παραμένουν προνομιακός στόχος των βίαιων συμμοριών και δεκάδες από αυτούς, κυρίως γυναίκες που ζουν στις παραγκουπόλεις των μαύρων, έχουν πέσει θύματα βιασμών και δολοφονιών τα τελευταία χρόνια.
Όσο για την «μάστιγα του αιώνα», σύμφωνα με τους επικριτές του ο Μαντέλα άργησε πολύ να αντιληφθεί τη σοβαρότητα της κατάστασης. Σε μια χώρα όπου το 11% του πληθυσμού είναι οροθετικοί, ο Μαντέλα άρχισε να πιέζει για τη λήψη μέτρων μόνο μετά την αποχώρησή του από την προεδρία, όταν έχασε από την ασθένεια τον μοναδικό του γιο. Το θετικό είναι ότι χάρη στις προσπάθειες και το ηθικό του ανάστημα ο διάδοχός του στην προεδρία άλλαξε ρότα, και από «αρνητής» του HIV, τελικά συμφώνησε στη χρηματοδότηση προγραμμάτων φαρμακευτικής αγωγής.
Τίποτα από όλα τα παραπάνω δεν αναιρεί την τεράστια προσωπική του συμβολή στον αγώνα για την νομική ισότητα των ομοφυλόφιλων – ειδικά αν σκεφτεί κανείς ότι την υποστήριξε με λόγια και με έργα πολύ νωρίτερα από οποιαδήποτε άλλη διεθνή φιγούρα. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι το παράδειγμά του εμπνέει τον πρώτο μαύρο πρόεδρο των ΗΠΑ που έχει επίσης συνδέσει το όνομά του με την κατοχύρωση της ισότητας για τους ομοφυλόφιλους της Αμερικής. Ή τη μαύρη υπουργό Δικαιοσύνης της Γαλλίας Κριστιάν Τομπιρά που πριν λίγους μήνες όρθωσε το ανάστημά της απέναντι σε όσους αντιδρούσαν για τον γάμο ομοφύλων. Μαθαίνοντας για τον θάνατό του, η τελευταία αφιέρωσε στον Μαντέλα μερικούς στίχους που έγραψε ο Πάμπλο Νερούδα για έναν άλλο μεγάλο νεκρό, τον Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα:
«Αν μπορούσα να κλάψω από φόβο σ' ένα έρημο σπίτι,
αν μπορούσα να ξεριζώσω τα μάτια μου και να τα φάω,
θα το 'κανα, για τη φωνή σου από μαυροντυμένη πορτοκαλιά
και για την ποίησή σου που αναδύεται ξεστομίζοντας κραυγές.
Για σένα βάφονται γαλάζια τα νοσοκομεία
και πληθαίνουν τα σχολεία κι οι συνοικίες των ναυτικών,
και στολίζονται με φτερά οι πληγωμένοι άγγελοι,
και σκεπάζονται με λέπια τα γαμήλια ψάρια,
και πετούν στον ουρανό οι αχινοί».
(μετάφραση Κλείτος Κύρου. Ολόκληρο το ποίημα εδώ)