ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: Η ΕΚΘΕΣΗ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΚΛΑΔΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Στις 10 Δεκεμβρίου ξεκίνησε στο μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης η πολυαναμενόμενη έκθεση για τις αναπαραστάσεις του έρωτα στην αρχαία ελληνική τέχνη. Η έκθεση που έχει τίτλο “Έρως: από τη Θεογονία του Ησίοδου στην ύστερη αρχαιότητα” ασχολείται με τον έρωτα σε όλες του τις μορφές και χωρίζεται σε εννέα ενότητες, όσες και οι Μούσες. Μία από τις εννέα τιτλοφορείται “ Όμοιοι Έρωτες” και πραγματεύεται το ζήτημα της (ανδρικής) ομοφυλοφιλίας στην αρχαιότητα – κάτι που μάλλον δεν καταλαβαίνει κανείς από τον τίτλο.

Γενειοφόρος άντρας σε στύση προσεγγίζει ερωτικά ένα νεότερο. Από αττικό αγγείο του 6ου αι.π.Χ που βρέθηκε στην Κύπρο.

-Μερικές παρατηρήσεις σχετικά με τον τρόπο που οι επιμελητές της έκθεσης αποφάσισαν να χειριστούν το θέμα. Ξεκινάμε από τον τίτλο “’Ομοιοι ‘Ερωτες”: Θα ήταν καλό να ξεκαθαρίσουν οι επιμελητές από πού προέρχεται αυτός ο όρος, αν αναφέρεται σε κάποιο κείμενο κτλ. Αν δεν θέλουν να χρησιμοποιήσουν τον όρο “ομοφυλοφιλία” επειδή δεν υπήρχε στην αρχαιότητα, δεν καταλαβαίνω πως γίνεται να χρησιμοποιούν τον όρο “ετεροφυλοφιλία” που είναι ακόμα πιο πρόσφατος.

-Στα αγγλικά ο τίτλος “Όμοιοι Έρωτες” αποδίδεται με το πολύ σαφέστερο “Homoerotic Love”. Σε αυτή την ενότητα οι επεξηγήσεις στην αγγλική γλώσσα είναι γενικώς πολύ σαφέστερες από ό,τι στα ελληνικά. Π.χ. μια αναπαράσταση που στα αγγλικά περιγράφεται με τις λέξεις “anal copulation” (πρωκτική συνουσία) στα ελληνικά αποδίδεται ως “ερωτική συνεύρεση”!

Νεαρός που εμφανίζει τα πρώτα σημάδια τριχοφυίας στον πρόσωπο προσφέρει σε νεότερο έφηβο ένα λαγό ως ερωτικό δώρο. Από αττικό αγγείο του 5ου αι. π.Χ που βρέθηκε στην Ιταλία.

Γενειοφόρος άντρας προσφέρει λαγό ως ερωτικό δώρο σε έφηβο. Από αττικό αγγείο του 5ου αι.π.Χ που βρέθηκε στην Αταλάντη.

-Στο επεξηγηματικό σημείωμα που συνοδεύει την ενότητα, οι επιμελητές επαναλαμβάνουν τη συμβατική προσέγγιση του βρετανού καθηγητή Ντόβερ σύμφωνα με την οποία οι “όμοιοι έρωτες” περιορίζονταν στις σχέσεις μεταξύ ενήλικων ανδρών και “εφήβων 13-17 ετών”. Αν και ξεκαθαρίζουν ότι αυτό δεν είχε καμία σχέση με τη λέξη “παιδεραστία” όπως την εννοούμε σήμερα, αγνοούν νεότερες προσεγγίσεις σύμφωνα με τις οποίες η εικόνα αυτή είναι υπερβολικά μονοδιάστατη, απηχεί σε μεγάλο βαθμό τα στερεότυπα της σύγχρονης κοινωνίας σε σχέση με τον ενεργητικό και τον παθητικό ρόλο και περιορίζει τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις των αρχαίων σε ένα σχήμα εξουσίας και σεξουαλικής επιβολής με βάση τη διαφορά ηλικίας – ενώ στην πραγματικότητα ήταν ένα πολύ πιο σύνθετο και πολυδιάστατο φαινόμενο. Ίσως γι’ αυτό το λόγο οι επιμελητές αισθάνονται την ανάγκη να υπερτονίσουν τον υποτιθέμενο “παιδαγωγικό” χαρακτήρα αυτών των σχέσεων σε βάρος του ερωτικού.

Νεαροί άντρες χωρίς γένια ερωτοτροπούν τυλιγμένοι με ιμάτιο. Αττικό αγγείο του 6ου αι.π.Χ.

-Στο σημείωμα δεν ξεκαθαρίζεται κατά πόσο “η ηλικία 13-17 ετών” ήταν μια περίοδος ερωτοτροπίας όπου ένας έφηβος μπορούσε να έχει περισσότερους από έναν θαυμαστές ή αν μπορούσε να συμβεί και κάτι παραπάνω. Πάντως το απόσπασμα που παραθέτουν από την “Παλατινή Ανθολογία” σχετικά με την ομορφιά των αγοριών φαίνεται να θέτει κάποια ηλικιακά όρια ως προς το τι μπορούσε να γίνει και πότε…Όπως και νά χει η έκθεση ξεκαθαρίζει ότι οι σχέσεις αυτές πολλές φορές κατέληγαν σε ισόβιες “φιλίες”.

-Αν και το σημείωμα χρησιμοποιεί τους όρους “εραστής” και “ερωμένος” που προέρχονται αποκλειστικά από την αρχαία Αθήνα, συνεχίζει γράφοντας ότι οι ενήλικοι άντρες κυκλοφορούσαν στα γυμνάσια, κάτι που στην Αθήνα απαγορευόταν για τους άνω των 20 ετών.

Ο Δίας απαγάγει το νεαρό Γανυμήδη. Από αγγείο του 5ου αι.π.Χ άγνωστης προέλευσης.

Έφηβος χωρίς γένια προσπαθεί να αποπλανήσει έναν ακόμα νεότερο προσφέροντας ένα πουγγί. Από αττικό αγγείο του 5ου αι.π.Χ.

-Επιπλέον στον κατάλογο ξεκαθαρίζεται ότι η διαφορά ηλικίας στους ετεροφυλοφιλικούς γάμους ήταν πολύ μεγαλύτερη σε σχέση με τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Στην ίδια την έκθεση η μεγάλη διαφορά ηλικίας αναφέρεται στην ενότητα του ετεροφυλοφιλικού γάμου, όχι όμως σε αντιδιαστολή με τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις.

-Τα ίδια τα εκθέματα της ενότητας “Όμοιοι Έρωτες” δείχνουν να συνηγορούν υπέρ μίας πολύ πιο σύνθετης εικόνας της αρχαίας ελληνικής ομοφυλοφιλίας: Από τα 15 αντικείμενα που παρουσιάζονται, τα πέντε απεικονίζουν επαφές ανάμεσα σε συνομήλικους νεαρούς ή ανάμεσα σε εφήβους διαφορετικής ηλικίας.

Ο Διόνυσος κρύβει τα γεννητικά όργανα ενός σάτυρου. Η επιγραφή “Λέαγρος Καλός” δείχνει ότι το αγγείο μάλλον αποτελεί δώρο κάποιου θαυμαστή του στο Λέαγρo

Πρωκτική συνουσία μεταξύ αντρών από αγγείο του 6ου αι.π.Χ που βρέθηκε στη Θάσο.

-Στο συνοδευτικό σημείωμα αναφέρεται ότι το “διαμηρίζειν” (σεξουαλική επαφή ανάμεσα στους μηρούς) δεν ήταν παρά ένα “αξιοπρεπές” υποκατάστατο της πρωκτικής επαφής την οποία υποτίθεται ότι οι αρχαίοι (όπως και οι σύγχρονοι) θεωρούσαν “υποτιμητική”. Πουθενά δεν αναφέρεται ότι σε όλες τις σχετικές αναπαραστάσεις (και σε αυτήν που παρουσιάζει η έκθεση!) το “διαμηρίζειν” γίνεται μπροστά σε μάρτυρες, πράγμα που υποδηλώνει ότι ενδεχομένως δεν αποτελούσε “υποκατάστατο” αλλά μέρος κάποιου δημόσιου τελετουργικού.

-Στην ενότητα “Αγοραίοι Έρωτες” οι επιμελητές ασχολούνται εκτενώς και χωρίς την παραμικρή διάθεση σεμνοτυφίας με το φαινόμενο της γυναικείας πορνείας στην αρχαιότητα σε όλες του τις πιθανές παραλλαγές. Το αντίστοιχο θέμα της ανδρικής πορνείας η οποία ήταν επίσης πολύ διαδεδομένη δεν θίγεται πουθενά.

Δύο φαλλοί σε ανάγλυφο του 1ου αι.π.Χ από τη Δήλο. με την επιγραφή “Τούτο εμοί και τούτο σοι” - “Το ένα για μένα και το άλλο για σένα”! Ίσως να κοσμούσε την είσοδο κάποιου σπιτιού.

Εταίρες καλλωπίζονται σε αττικό αγγείο του 5ου αι.π.Χ. Σύμφωνα με τους επιμελητές η ερμηνεία ότι πρόκειται για λεσβιακή σκηνή δεν έχει βρει απήχηση.

Αντί για επίλογο: Πρόκειται αναμφίβολα για μια πολύ σημαντική και φιλόδοξη έκθεση που συγκεντρώνει 270 αντικείμενα από 48 μουσεία της Ελλάδας, της Κύπρου και της Ιταλίας καθώς και το μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Μια έκθεση που σίγουρα βάζει πολύ ψηλά τον πήχυ σε σχέση με το τι μας έχουν συνηθίσει τα μουσεία στην Ελλάδα.

Είναι επίσης εξαιρετικά σημαντικό ότι για πρώτη φορά οι επιμελητές μιας ελληνικής έκθεσης -όπως και οι επιμελητές της έκθεσης Τσαρούχη στο μουσείο Μπενάκη- ασχολούνται σε τέτοιο βαθμό με τον ομοφυλοφιλικό έρωτα και την επίδρασή του στην καλλιτεχνική έκφραση. Έστω κι αν δείχνουν υπερβολικά “συγκρατημένοι” και πολλές φορές επαναπαύονται σε συμβατικές ερμηνείες χωρίς να προσθέτουν κάτι καινούριο, το γεγονός ότι μας δίνεται η ευκαιρία να κάνουμε μια τέτοια συζήτηση έχει τεράστια σημασία από μόνο του.

Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 5 Απριλίου.